जिल्हा एका दृष्टीक्षेप -

नागपूर जिल्हा महाराष्ट्राच्या पूर्व भागात स्थित असून, तो विदर्भ क्षेत्राचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. नागपूर हे जिल्ह्याचे मुख्यालय आहे आणि याला महाराष्ट्राची "उपराजधानी" असे देखील संबोधले जाते.

नागपूर जिल्हा महाराष्ट्राच्या विदर्भ प्रदेशातील प्रमुख जिल्हा असून, तो राज्याच्या प्रशासकीय आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वाचा भाग आहे. नागपूरला "ऑरेंज सिटी" म्हणतात, कारण येथे मोठ्या प्रमाणावर संत्र्यांचे उत्पादन होते. जिल्ह्याचे मुख्यालय नागपूर शहरात आहे, जे भारताच्या मध्यभागी "शून्य मैल दगड" असल्यामुळे भौगोलिकदृष्ट्या खास मानले जाते.

जिल्ह्यात 13 तालुके आहेत, जसे की नागपूर (शहरी व ग्रामीण), कामठी, रामटेक, काटोल, आणि सावनेर. 1,596 गावांनी युक्त नागपूर जिल्ह्यात 776 ग्रामपंचायती कार्यरत आहेत. नागपूरची लोकसंख्या सुमारे 46 लाख आहे. मराठी ही प्रमुख भाषा असून हिंदी, इंग्रजी आणि इतर भाषाही प्रचलित आहेत. जिल्ह्यात वैनगंगा, कन्हान, वर्धा आणि पेंच या नद्या वाहतात, ज्या शेती आणि जलसिंचनाला पूरक ठरतात.

नागपूर जिल्हा औद्योगिकदृष्ट्या प्रगत असून येथे मिहान (मल्टीमॉडल इंटरनॅशनल हब) प्रकल्प, हिंगणा MIDC, आणि इतर औद्योगिक क्षेत्र आहेत. शेती हा मुख्य व्यवसाय असून संत्र्यांसह कापूस, गहू, तांदूळ आणि ज्वारी यासारखी पिके घेतली जातात.

पर्यटनाच्या दृष्टीने, दिक्षाभूमी, रामटेक, अंबाझरी तलाव, सेमाडोह अभयारण्य आणि नागपूरचे ऐतिहासिक मंदिर प्रसिद्ध आहेत. नागपूरमध्ये राष्ट्रीय आणि राज्य महामार्ग तसेच रेल्वे जाळ्यामुळे उत्तम वाहतूक व्यवस्था आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ जिल्ह्याच्या हवाई दळणवळणाचे प्रमुख केंद्र आहे.

नागपूर जिल्ह्यात शिक्षण, उद्योग, पर्यावरण, आणि सांस्कृतिक वारसा यांचा सुंदर समतोल आहे, ज्यामुळे तो महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचा जिल्हा मानला जातो.

• नागपूर जिह्ल्यातील तालुके = १३
• लोकसभा एकूण मतदार संघ = २
• विधान सभा एकूण मतदार संघ = १२
• महानगर पालिका = १
• नगर परिषद = १४
• नगर पंचायत = १४
• कटक मंडळ = १
• पंचायत समिती = १३
• ग्रामपंचाय =७७६
• उपविभागीय कार्यालय = ७
• नागपूर जिल्हातील अनुसूचित जातीची लोकसंख्या = २७९८५४ (१६. १०%)
• नागपूर जिल्हातील अनुसूचित जातीच्या वस्त्यांची संख्या = (ग्रामीण २४७१) । (नागरी ३२०)

जिल्ह्याचा भूगोल:

1. क्षेत्रफळ: 9,892 चौ.कि.मी.
2. सिमा:
   • उत्तर: मध्य प्रदेश
   • दक्षिण: चंद्रपूर जिल्हा
   • पूर्व: भंडारा जिल्हा
   • पश्चिम: वर्धा जिल्हा
3. नद्यांमध्ये प्रमुख: वैनगंगा, कन्हान, पेंच आणि वर्धा.

प्रशासकीय विभाग:

तालुके:

नागपूर जिल्ह्यात 13 तालुके आहेत:

1. नागपूर (शहरी व ग्रामीण)
2. कामठी
3. हिंगणा
4. रामटेक
5. काटोल
6. सावनेर
7. नरखेड
8. पारशिवनी
9. मौदा
10. कळमेश्वर
11. उमरेड
12. भिवापूर
13. कुही

गावे व ग्रामपंचायती:

• गावे: 1,596
• ग्रामपंचायती: 776

महत्त्वाचे प्रशासकीय कार्यालये:

• जिल्हाधिकारी कार्यालय: नागपूर
• महानगरपालिका: नागपूर महानगरपालिकेअंतर्गत नागरी सेवा प्रदान केली जाते.

लोकसंख्या व भाषा

1. लोकसंख्या: सुमारे 46 लाख (2011 च्या जनगणनेनुसार)
2. भाषा:
   • मराठी (मुख्य भाषा)
   • हिंदी
   • इंग्रजी
   • तेलुगू आणि बंगाली काही ठिकाणी प्रचलित.

आर्थिक माहिती:

शेती व उद्योग:

• प्रमुख पिके:
  • संत्रा (नागपूरला "ऑरेंज सिटी" म्हणतात)
  • गहू, कापूस, ज्वारी, तांदूळ
• उद्योग:
  • मिहान प्रकल्प (मल्टीमॉडल इंटरनॅशनल कार्गो हब अँड एअरपोर्ट)
  • हिंगणा MIDC
  • रामटेक पेपर मिल

पर्यटन व सांस्कृतिक स्थळे:

1. दिक्षाभूमी: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी येथे बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली.
2. सेमाडोह अभयारण्य: निसर्गप्रेमींसाठी आकर्षण.
3. रामटेक: ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व.
4. अंबाझरी तलाव आणि उद्यान: नागपूर शहरातील निसर्गरम्य ठिकाण.

राजकीय माहिती

लोकसभा मतदारसंघ:

1. नागपूर लोकसभा मतदारसंघ (खासदार: मा . ना . श्री. नितीन गडकरी)
2. रामटेक लोकसभा मतदारसंघ (खासदार: : मा . ना . श्री. श्यामकुमार बर्वे)

विधानसभा मतदारसंघ:

नागपूर जिल्ह्यात 12 विधानसभा मतदारसंघ आहेत.

1. नागपूर दक्षिण पश्चिम
2. नागपूर दक्षिण
3. नागपूर पूर्व
4. नागपूर मध्य
5. नागपूर पश्चिम
6. नागपूर उत्तर
7. काटोल
8. सावनेर
9. हिंगणा
10. उमरेड
11. कामठी
12. रामटेक

शैक्षणिक संस्था

1. राष्ट्रीय विधी विद्यापीठ (NLU): नागपूर येथील नामांकित संस्था.
2. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठ: विदर्भातील प्रमुख शैक्षणिक संस्था.

वाहतूक व्यवस्था

1. आंतरराष्ट्रीय विमानतळ: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ.
2. रेल्वे: नागपूर हे मध्य रेल्वेचे प्रमुख केंद्र आहे.
3. रस्ते: राष्ट्रीय महामार्ग 7 आणि 6 नागपूरला देशातील विविध भागांशी जोडतात.

सांस्कृतिक महत्त्वाचे कार्यक्रम

1. संक्रांतीचा हळदी-कुंकवाचा कार्यक्रम.
2. रामनवमी व शिवजयंती.
3. कोजागिरी पोर्णिमा.

महत्त्वाचे संपर्क साधा

• जिल्हाधिकारी कार्यालय: सिव्हिल लाइन्स, नागपूर.
• महानगरपालिका कार्यालय: सिव्हिल लाइन्स, नागपूर
• वेबसाइट: www.nagpur.gov.in
•  

हेल्पलाइन - 

• नागरिकांचा कॉल सेंटर - १५५३००
• बाल हेल्पलाइन - १०९८
• महिला हेल्पलाइन - १०९१
• गुन्हा शाखा - १०९०
• रुग्णवाहिका - १०२,१०८
• एन.आय. सी. मदत कक्ष - १८००-१११-५५५